محدودیت در منابع موجود و در دسترس انسان، همواره او را به سمت استفاده حداکثری از آن‌ها هدایت نموده است. در حقیقت کوشش بشر از ابتدا تاکنون همواره بر آن بوده که بیشترین نتیجه ممکن را با استفاده از کمترین زحمت به دست بیاورد. این کوشش در درجه اول یک دیدگاه فکری است که همواره سعی دارد آنچه را که در حال حاضر موجود است، بهبود بخشد. پشتوانه این تلاش نیز اعتقاد راسخ به آن است که “انسان می‌تواند کارها و وظایفش را هر روز بهتر از روز پیش به انجام رساند”. به چنین تلاشی، حرکت در راستای بهبود بهره‌وری گفته می‌شود.
بهره‌وری در لغت برگردان کلمه Productivity است که در برخی از متون معادل واژگان دیگری همچون راندمان، بازدهی، قدرت تولید، قابلیت باروری و کارآمدی نیز قرار گرفته است. این در حالی است که جملگی این معادل‌ها، مفهوم و معنا را افاده کرده و هر یک می‌توانند هم‌معنا با بهره‌وری بکار برده شوند.
از منظر مفهومی، بهره‌وری به معنای میزان خروجی نسبت به ورودی، و تلاش در راستای افزایش آن؛ یا به عبارتی استفاده مؤثر و کارامل از ورودی‌ها است. در حقیقت بهره‌وری مفهومی است که به دنبال به حداقل رسانیدن استفاده از کلیه منابع ورودی، برای دستیابی به بیشترین خروجی ممکن، با استفاده از روش‌های علمی و عملی، و بدون تغییر در کیفیت خروجی (محصول یا خدمت نهایی) است. این منابع ورودی که اصطلاحاً “داده” نامیده می‌شوند شامل تمامی انواع منابع مورداستفاده، ازجمله نیروی انسانی، سرمایه، مواد خام، زمان، انرژی، ماشین‌آلات و ابزار، زمین، فن‌آوری‌های نوین و … می‌باشد. خروجی نیز، اعم از محصولات تولیدی یا خدمات ارائه‌شده، اصطلاحاً “ستانده” نامیده می‌شود.در تعریفی دیگر، بهره‌وری معیار ارزیابی عملکرد سیستم‌ها بر اساس میزان خروجی‌ای است، که در ازای حجم مشخصی از داده تولید می‌شوند. بدین ترتیب بهره‌وری را می‌توان “نسبتی از ستانده به داده” تعریف نمود. این مفهوم به زبان ریاضی میزان تولید محصولات یا خدمات نسبت به تمام منابعی است که در فرآیند تولید آن‌ها مصرف شده است. بنابراین بهره‌وری بالاتر بدان معناست که بدون تغییر کیفیت و با مقداری برابر از استفاده از تمام منابع موردنیاز، مقدار بیشتری از محصولات یا خدمات را تولید نماییم. به‌عبارت‌دیگر بهره‌وری معیاری است که میزان موفقیت در استفاده بهتر مؤثرتر از منابع را اندازه‌گیری می‌کند. ازاین‌رو بهره‌وری را می‌توان به‌نوعی ارتباط میان مقدار کالاها و خدمات تولید شده و مقدار منابع مصرف شده در جریان تولید آن‌ها بیان نمود، که رابطه‌ای کمّی و قابل‌اندازه‌گیری است.
در برخی از تعاریف بهره‌وری به دو مفهوم “کارایی – Performance” و “اثربخشی – Effectiveness” اشاره شده و بهره‌وری را حاصل جمع این دو دانسته‌اند. به شکل خلاصه می‌توان گفت “اثربخشی” تحقّق اهداف یک سازمان و عمل در راستای آن‌ها است (انجام کار درست) و “کارایی” که مفهومی بسیار نزدیک به بهره‌وری دارد نیز به‌عنوان استفاده درست از منابع (انجام درست کار) تعریف می‌شود. با توجه به این دو تعریف، می‌توان بهره‌وری را «درست انجام دادنِ کارِ درست» تعریف کرد که دو مفهوم کارایی و اثربخشی را با هم در بر می‌گیرد. بدین ترتیب چهار حالت “وجود کارایی و وجود اثربخشی”، “وجود کارایی و نبود اثربخشی”، “نبود کارایی و وجود اثربخشی” و نهایتاً “نبود کارایی و نبود اثربخشی” می‌تواند رخ دهد. بدترین حالت ممکن (که کمترین بهره‌وری را نیز دارد) حالت چهارم است که در آن بدون وجود کارایی و اثربخشی، با سریع‌ترین سرعت ممکن در حال مصرف منابع در جهتی غیر از دستیابی به اهدافمان هستیم. به‌عبارت‌دیگر، با سرعت زیاد از هدف خویش دور می‌شویم.
دانشمندان و سازمان‌های مختلف و معتبر فعال در حوزه بهره‌وری، تعاریف مختلفی را از آن عرضه کرده‌اند. علت این عدم تفاهم، ویژگی‌های اقتصادی و اجتماعی موجود در مفهوم بهره‌وری می‌باشد. در ادامه مهم‌ترین تعاریف بهره‌وری آورده شده است:
کندریک: بهره‌وری عبارت است از درجه استفاده مؤثر از هر یک از عوامل تولید
استاینر: معیار عملکرد و یا قدرت و توان موجود برای تولید کالا و خدمات
آلبرت آفتالیون: بهره‌وری رابطه‌ی میان مقدار محصولی که در مدت معین به دست می‌آید و مقدار عوامل مصرف شده در جریان تولید آن محصول می‌باشد.
دنیسون: نسبت بین کلیه ستانده‌های محسوس به نهاده‌های محسوس
استیگل: نسبت میان بازداده مرتبط به عملیات تولیدی مشخص و معین در مقایسه با نهادهای مصرف شده
ماندل: دوره پایه مقایسه می‌شود و به کار می‌رود. بهره‌وری به مفهوم نسبت بین بازده تولید به واحد منابع مصرف شده است که با یک نسبت مشابه در بهره‌وری برابر است با خارج قسمت خروجی (میزان تولید) بر یکی یا کل عوامل تولید
دیویس: تغییر به‌دست‌آمده در شکل محصول ایجاد شده در ازای منابع مصرف شده
فابریکانت: نسبت بین خروجی به ورودی
سومانت: یک نسبت بین خروجی محسوس و ورودی محسوس
ایسترفیلد: نسبت بازده سیستم تولیدی به مقداری که از یک یا چند عامل تولید به کار گرفته شده است.
مرکز بهره‌وری ژاپن: بهره‌وری یک اولویت و یک انتخاب ملی است. هر فعالیتی برای افزایش بهره‌وری یعنی بالا رفتن رفاه اجتماعی، و اقدام ننمودن در این راستا به معنی دچار فقر شدن می‌باشد. در این راستا، بهره‌وری یعنی استفاده علمی از منابع ملی مانند نیروی انسانی و دیگر عوامل تولید به‌منظور کاهش قیمت تمام شده، رشد بازار، کاهش میزان بیکاری، افزایش واقعی دستمزد و بالا رفتن استانداردهای زندگی مصرف‌کنندگان، مدیران و کارکنان.
آژانس بهره‌وری اروپا: الف: بهره‌وری درجه استفاده مؤثر از هر یک از عوامل تولید است. ب: بهره‌وری در درجه اول یک دیدگاه فکری است که همواره سعی دارد آنچه را در حال حاضر موجود است، بهبود بخشد. بهره‌وری مبتنی بر این عقیده است که انسان می‌تواند کارها و وظایفش را هر روز بهتر از روز پیش به انجام رساند. علاوه بر آن، بهره‌وری مستلزم آن است که به طور پیوسته تلاش‌هایی در راه انطباق فعالیت‌های اقتصادی با شرایط دائماً در حال تغییر و همچنین تلاش‌هایی برای به‌کارگیری نظریه‌ها و روش جدید انجام گیرد. به‌طورکلی می‌توان گفت بهره‌وری ایمان راسخ به پیشرفت انسان‌ها است.
سازمان همکاری اقتصادی اروپا: بهره‌وری برابر با خارج قسمت خروجی (میزان تولید) بر یکی از یا کل عوامل تولید است.
سازمان بین‌المللی کار: بهره‌وری عبارت است از رابطه بین ستانده حاصل از یک سیستم تولیدی به داده‌های بکار رفته (مانند زمین، سرمایه، نیروی کار و ……) به‌منظور تولید آن ستانده.
تعریف اولیه سازمان بهره‌وری ملی ایران برای بهره‌وری: بهره‌وری یک فرهنگ، یک نگرش عقلانی به کار و زندگی است که هدف آن هوشمندانه‌تر کردن فعالیت‌ها برای دستیابی به زندگی بهتر و متعالی‌تر است.
تعریف فعلی سازمان بهره‌وری ملی ایران برای بهره‌وری: توانایی یک نظام در ایجاد ارزش
همچنین در فرهنگ علوم اقتصادی نیز سه تعریف به شرح ذیل برای بهره‌وری ارائه شده است:
- بهره‌وری نسبت میان مقدار معینی محصول و مقدار معینی از یک یا چند عامل تولید است.
- بهره‌وری مقدار محصولی است که هر کارگر می‌تواند در مدت معین تولید نماید.
- بهره‌وری میزان نسبی کارایی است.
در مجموع و با توجه به جمیع تعاریف ارائه‌شده، بهره‌وری را می‌توان نسبت بین ستانده حاصل از یک سیستم نسبت به داده ارائه‌شده به آن تعریف نمود. به سخن دیگر خواهیم داشت:
فرمول بهره‌وری
که با تغییر در داده‌های واقع در کسر مخرج فوق، می‌توان انواع بهره‌وری را موردمطالعه قرار داد. بر این اساس، بهره‌وری را به شکل کلی به سه صورت می‌توان محاسبه نمود. این سه شکل “بهره‌وری جزئی”، “بهره‌وری کل” و “بهره‌وری عامل کل (TFP)” هستند، که هرکدام په اختصار تشریح شده‌اند:
- بهره‌وری جزئی: بهره‌وری نسبت بین ستانده و داده یک سیستم تولیدی را به‌صورت کمی توصیف می‌کند. هرگاه در نسبت مذکور از بین کلیه داده‌ها و رابطه بین ستانده با یکی از منابع و عوامل تولید موردبررسی منابع صرفاً قرار گیرد چنین بهره‌وری را بهره‌وری جزئی می‌نامند.
- بهره‌وری کل: بهره‌وری کل، رابطه بین ستانده سیستم با کلیه منابع مصرف شده جهت تولید آن ستانده را نشان می‌دهد.
- بهره‌وری عامل کل (TFP): این نسبت درواقع نشان‌دهنده ارزشی است که با استفاده از کارکنان و امکانات سازمان به مواد اولیه و قطعات و خدمات خریداری‌شده اضافه شده است.
در برداشت عمومی از مفهوم بهره‌وری معمولاً خطاهای فراوانی رخ می‌دهد. لازم به توجه فراوان که بهره‌وری حاصل از کار کردن با آگاهی بیشتر است و نه سخت‌تر کار کردن. ازاین‌رو باید بهره‌وری را از شدت بخشیدن به کار مجزا کنیم. بهبود بهره‌وری واقعی، با سخت‌تر کار کردن حاصل نمی‌شود؛ زیرا شدت بخشیدن به کار، به علّت محدودیت توان انسان (از نظر قدرت جسمانی)، نتایج بسیار محدودی دارد. ازاین‌رو به‌بیان‌دیگر بهره‌وری حاصل از انجام هوشمندانه و خردمندانه کارها می‌باشد و نه شدت بخشیدن به آن‌ها. همچنین بهره‌وری مترادف با سوددهی نیست. زیرا سود و زیان به‌واسطه تغییرات بهای محصولات در بازار رخ می‌دهد. ازاین‌رو ممکن است سیستم عملاً در جهت کاهش بهره‌وری حرکت نموده باشد، اما به علت نوسانات قیمتی بازار سود بیشتری کسب نموده باشد. برخی از برداشت‌های نادرست مرسوم از مفهوم بهره‌وری به شرح ذیل می‌باشند.
- بهره‌وری مختص به صنعت است.
- بهره‌وری همان سودآوری بیشتر است.
- بهره‌وری همان اثربخشی است.
- بهره‌وری فقط کاهش هزینه‌ها است.
- بهره‌وری همان تولید بیشتر است.
- بهره‌وری فقط بهره‌وری منابع انسانی است.
- بهره‌وری قابل اندازه‌گیری نیست.
بهره‌وری در سطوح و انواع مختلفی قابلیت بررسی دارد. با توجه به اینکه در چه سطحی از سیستم بهره‌وری را مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌دهیم، چهار سطح قابلیت تعریف دارد:
- بهره‌وری در سطح کارکنان (که به تجزیه و تحلیل، اندازه‌گیری و بهبود بهره‌وری منابع انسانی اختصاص دارد)
- بهره‌وری در سطح سازمانی (بهره‌وری یک سیستم سازمانی را مطالعه می‌کند)
- بهره‌وری در سطح بخشی از اقتصاد
- بهره‌وری در سطح ملی
همچنین با توجه به انواع منابعی که در یک سازمان مورداستفاده قرار می‌گیرد، می‌توان بهره‌وری‌هایی به‌صورت زیر را علاوه در کنار بهره‌وری کل موردمطالعه قرار داد.
- بهره‌وری نیروی کار
- بهره‌وری زمین
- بهره‌وری ماشین‌آلات
- بهره‌وری سرمایه
- بهره‌وری اطلاعات
- بهره‌وری زمان
